Bij de introductie van het spelmodel voor organisatieverandering kreeg ik geregeld de reactie dat het leven geen spelletje is en organisatieverandering al helemaal niet. Voor mij is het leven een feest. Ik ben dan ook optimistisch ingesteld. En in een dynamische en deels onbekende wereld kan het ons helpen als we veranderen kunnen zien als spel.
Wat is spelen?
Het is lastig om spelen te definiëren want een definitie doet geen recht aan de meervoudigheid van spelen en vernietigt de speelsheid. Dat is gelijk al een kenmerk van spelen: op het moment dat je het probeert te vangen in formele regels, dan verdwijnt het spel. Beter kunnen we daarom bij ons zelf beginnen: Denk eens aan spelen. Wat komt er in je op?
De kans is groot dat er woorden opkomen als: plezier, energie, vrijheid, meeslepend, vrijwillig, tijdloos, je speelt een rol, er zijn regels die weer kunnen worden bijgesteld, je speelt samen met anderen. Spel kent een aantal kenmerken waarover speltheoretici het redelijk met elkaar eens zijn. Spel heeft geen direct nut, behalve dat je er plezier aan kunt beleven. Spel is vrijwillig, zodra het verplicht wordt is het geen spel meer. Spel is vrijheid en we blijven spelen zolang het ons boeit of we niet moe zijn. Spel ontspant en er kan gelachen worden. Spel dient geen extern doel, het is niet het ‘gewone' leven maar biedt wel de mogelijkheid om daaraan te ontsnappen. In het spel spelen we vaak een rol die de vrijheid geeft om eens iets anders te doen, want het is tenslotte maar een rol die je speelt. Tot slot kent spel een begrenzing in tijd en plaats. Eigenlijk gaat spel vanzelf en dat spel kan elke keer weer opnieuw beginnen met dezelfde of andere mensen.
De kunstenaar Francis Alÿs heeft kinderspelen gefilmd over de hele wereld en daar korte films van gemaakt. De kenmerken van spelen zijn daarop prachtig terug te vinden. Het is opmerkelijk dat kinderen altijd mogelijkheden zien om te spelen, waar dan ook. Boeiend is dat dezelfde kinderspelen over de hele wereld gespeeld worden, met eenzelfde plezier en engagement.
Waarom we spelen?
De kracht van spelen ligt ongetwijfeld in het plezier dat je daaraan met elkaar kunt beleven. Het geeft energie, vernieuwt onze natuurlijke kwaliteit van optimisme en opent nieuwe inzichten en mogelijkheden. Kinderen hoef je niet te instrueren hoe ze moeten spelen, dan doen ze van nature. Ze vinden manieren om zich te vermaken en plezier te hebben. Kinderen moeten kunnen spelen om te leren en zich te ontwikkelen. We spelen meestal samen met anderen en van dat spel leren we hoe de wereld in elkaar steekt en hoe we met elkaar omgaan. We leren regels te respecteren en tegelijkertijd hoe we regels in overleg kunnen veranderen. Spel stimuleert sociale interactie en in die interactie leren we elkaar en de wereld om ons heen beter kennen.
Mensen die spelen leren beter hoe ze kunnen omgaan met de wereld om hen heen. De tijd die kinderen spelen gaat samen met de ontwikkeling van de frontale cortex in de hersenen. Dit deel van de hersenen is relevant voor cognitieve vaardigheden, zoals het onderscheiden van relevante en irrelevante informatie, patroonherkenning, het onderkennen van onze eigen gevoelens en emoties en zich een beeld kunnen vormen van de toekomst. Het is interessant dat grote denkers, wetenschappers, ontwerpers en kunstenaars hun werk vaak als spel beschouwen en een nieuwgierige en speelse houding innemen bij alles wat ze doen.
Spelen en leren zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Al spelend leren we het beste hoe we de werkelijkheid kunnen begrijpen en hanteren. Spelen legt samenhangen bloot en het bevordert creativiteit en vindingrijkheid. Juist als er begrenzingen zijn aan ruimte, tijd of materialen brengt spel ons op nieuwe ideeën en oplossingen. Spelen helpt om ons voor te bereiden op de toekomst en om te gaan met uitdagingen waarmee we in ons leven te maken krijgen. We leren omgaan met het onbekende door iets nieuws uit te proberen.
Veranderen en spelen
Voor organisaties in een dynamische omgeving die zich willen kwalificeren voor de toekomst is spelen een passende aanpak. Veranderen als spel behelst dat er spelers zijn die samenspelen in verandering en daaraan plezier beleven. Spelers verbeelden zich de toekomst, zoeken hun weg in een onzekere wereld en zetten zich in om hun toekomst gestalte te geven. Het gaat bij spelen niet om een planmatige verandering in een stabiele omgeving met vooropgezette doelen. Deze aanpak van veranderen past bij een situatie met voorspelbare gebeurtenissen stabiele structuren, heldere doelen en beproefde methoden. De meeste organisaties hebben deze gereguleerde wereld achter zich gelaten. Veranderen als spel past als de omgeving ambigue is en beproefde methoden niet meer werken. Dan gaat het om een collectief zoekproces waarin spelers samenwerken aan organiseren, veranderen en vernieuwen. Spelen biedt een positieve kijk op het veranderen en vernieuwen van organisaties als collectief proces.
Veranderen zien als spel helpt om bestaande spelregels en spelpatronen te begrijpen en zo nodig te veranderen. Regels in organisaties zijn onmisbaar om kwaliteit te leveren en een zekere stabiliteit te behouden. Als bestaande regels en ingesleten spelpatronen leiden tot problemen, is het noodzakelijk de regels ter discussie te stellen en te veranderen. Het veranderen van spelpatronen is ook nodig om te kunnen inspelen op onverwachte gebeurtenissen en ruimte te maken voor vernieuwing. Spelen en innovatie gaan hand in hand. Spelen doet een beroep op creativiteit. Door iets nieuws uit te proberen en daarvan te leren, ontdekken we nieuwe mogelijkheden om met de werkelijk om te gaan.
Bij veranderen als spel kan iedereen meedoen en een rol spelen. De spelers beleven plezier aan de uitdagende situaties waarin ze zich samen met anderen kunnen ontwikkelen. Spelplezier ontstaat als mensen invloed hebben op hun eigen leven en welzijn. Een spelende houding doet een beroep op de creativiteit van spelers die elkaar uitdagen en scenario's ontwikkelen zonder helder begin- of eindpunt. Ze gaan het avontuur aan in de ruimte die ze samen maken. Veranderen als samenspel betekent dat spelers omgaan met onverwachte gebeurtenissen en onvoorspelbare momenten en mogelijkheden creëren om zich te ontwikkelen en daaraan plezier beleven.
De spelende mens
De homo ludens is als spelende mens in staat de eigen toekomst vorm te geven in het samenspel met anderen. Spelers in verandering zoeken in hun samenspel naar mogelijkheden om ingesleten patronen en werkelijkheidsbeelden te doorbreken. Ze wijzigen spelopvattingen en de regels van het spel. Als spelers de basisassumpties en spelregels kennen, kunnen ze ruimte maken voor nieuwe praktijken. In die nieuwe praktijken ontstaan nieuwe betekenissen en verhalen. In het spel van betekenisgeving ontstaat zo gaandeweg een ander spel met nieuwe regels waaraan spelers samen vormgeven. Veranderen wordt zo een doorlopend spel waarbij het spel zich verrijkt en soms ingrijpend wijzigt. Spelen is plezier en tegelijkertijd een bezigheid die je niet serieus genoeg kunt nemen. Spelende kinderen ervaren dat als geen ander.
Mensen die spelen, beleven plezier aan wat ze doen en aan het samenspel met anderen. Ze hebben het gevoel dat ze greep hebben om hun eigen leven en dat maakt ze wendbaarder in een omgeving die niet langer eenduidig is. Over het algemeen zijn mensen met een speelse houding creatiever, gelukkiger en gezonder. Dat alleen al lijkt me een goede reden om spelende mens te zijn en veranderen als spel te zien.
Verder kijken en lezen
Francis Alÿs, Children Games
Johan Huizinga (1938) Homo Ludens. proeve eener bepaling van het spel-element der cultuur.
Partrick Bateson & Paul Martin (2013). Play, playfulness, creativity and innovation.
Rob Martens (2019) We moeten spelen. Wat onderwijs aan een verkenning van onze natuur heeft. Driebergen: Nivoz.
Stuart Brown (2009). Play: how it shapes the brain, opens imagination and invigorates the soul. New York: Pinguin Group.
Over Jaap Boonstra
Jaap Boonstra is hoogleraar ‘Organisatiedynamiek’ aan Esade Business School in Barcelona, hoogleraar ‘Organisatieverandering’ aan de Rotterdam School of Management, en kerndocent bij de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. Als onafhankelijk adviseur ondersteunt hij organisaties in hun ontwikkeling. Hij schreef meerdere boeken over organisatieverandering, organisatiecultuur en leiderschap.
