Op zijn zestiende werd hij uit de klas geroepen met de mededeling dat hij maar snel naar huis moest gaan. Toen hij daar aankwam zag Otto Scharmer de boerderij van zijn ouders tot de grond toe afbranden. Er was geen redden meer aan. ‘Op dat moment leerde ik om niet meer naar het verleden te kijken, alleen nog naar de toekomst.’ Inmiddels is de van oorsprong Duitse Scharmer onder andere senior docent aan het MIT en wereldwijd bekend vanwege de Theorie U die hij ontwikkelde. Hij gaat er vanuit dat structurele, ingrijpende veranderingen in de maatschappij, ons bedrijf of onszelf, alleen mogelijk zijn als die van binnenuit komen. Vanuit ons authentieke zelf, zogezegd. De toekomst ligt daar al verborgen, maar het vraagt toewijding, aandacht en vooral lef om terug te gaan naar je eigen bron om die toekomst nu al te kunnen ontdekken. Theorie U is een methode die dat proces van structurele veranderingen stap voor stap begeleidt.
Zweverig
Otto Scharmer is in Nederland vanwege de presentatie van de Nederlandse vertaling van zijn boek, dat inmiddels drie jaar oud is. Tegelijkertijd wordt ook het boek ‘Meditatie’ van Arthur Zajonc aangeboden, wat doet vermoeden dat Scharmer een wat zweverig type is. Het tegendeel blijkt het geval. Een tengere man stapt het kantoor van zijn uitgever binnen, donker stekeltjeshaar, een vers gestreken overhemd. Hij heeft een boodschap, een overtuiging zelfs, en daar praat hij graag en veel over.
In zijn jonge jaren lag zijn sympathie bij de milieubeweging, zegt hij, en had hij sympathieën voor het vredesactivisme. Nog steeds strijdt hij tegen de sociale structuren van onze maatschappij, alleen niet langer uit boosheid, maar vanuit de overtuiging dat we ze moeten vervangen door nieuwe. ´En die nieuwe vormen moeten we uit ons zelf halen. Als activist gaf ik anderen de schuld van de vervuiling, de oorlogen en wat er allemaal mis was in onze maatschappij. De Theorie U leidt naar verandering door juist diep in onszelf af te dalen en daar kennis te maken met de toekomst die al in onszelf besloten ligt.´
Blinde vlekken
Belangrijke belemmeringen voor echte veranderingen zijn echter de blinde vlekken die iedereen heeft en die veroorzaakt worden door gewoontes en patronen die we toepassen zonder er nog bij na te denken. ´We herhalen wat we al kennen uit tijdnood, gebrek aan aandacht of aan lef om een stap in het onbekende te wagen. Als we ons daartoe beperken bereiken we nooit de resultaten waar we eigenlijk op hopen.´
Het boek is een stevige pil van 557 pagina’s, maar toch slaagt Otto Scharmer erin zijn Theorie U in één zin samen te vatten: ‘Ik geef mijn volle aandacht aan wat ik doe en beïnvloed zo het eindresultaat.’ Hij zwijgt heel even, om het effect van die zin op zijn gesprekspartner te bestuderen. Dan begint hij uit te leggen. ‘De manier waarop je aandacht geeft aan bijvoorbeeld dit gesprek, vormt de dialoog en daarmee het effect ervan. Ik geef nu twaalf jaar lezingen en cursussen over de Theorie U en wat me opvalt is dat veel mensen dezelfde ervaringen delen, maar dat bijna niemand dat als een grotere beweging ziet. Mensen vertellen me hun persoonlijke ervaringen over veranderingen en ronden dan af door te zeggen: ‘maar dat is natuurlijk niet meer dan mijn verhaal.’ Met de Theorie U wil ik iedereen een taal geven om die ervaringen met en inzichten over verandering en leiderschap te kunnen verwoorden. Die gezamenlijke taal maakt dieper liggende sociale dimensies zichtbaar. Als iedereen vergelijkbare verhalen heeft, gaat het niet meer om een individuele ervaring, maar om een sociale beweging. Om die diepere kwaliteit in het leven en werk te bereiken hebben we een nieuwe sociale technologie nodig en dat is mijn Theorie U.´
Het onbekende
Hoe zit die Theorie U nu precies in elkaar? De naam is ontleend aan zijn vorm. Je vertrekt linksboven, vanuit de oude vertrouwde wereld die je al kent, en gaat op weg naar het onbekende. Het eerste punt noemt Scharmer daarom ‘downloaden’: het herhalen van bekende patronen wat we automatisch doen als we een antwoord zoeken op een vraag. De eerste stap naar verandering is daarom het opschorten van je oordeel en proberen de wereld, of het probleem, met nieuwe ogen te zien. Je stelt de oude reflexen even uit en zet de tweede stap die leidt naar het ‘voelen’ van het probleem, ‘sensing’. Er is dan geen grens meer tussen de waarnemer en datgene wat hij waarneemt. Tegen die tijd zijn we aan de onderkant van de U aangekomen, en daar bevindt zich ‘presencing’, een belangrijk moment in het proces, waar Otto Scharmer zelf de term voor heeft gemunt. Presencing is een samentrekking van de Engelse woorden ‘presence’ en ‘sensing’; aanwezig zijn en waarnemen. Daar krijgen we contact met de diepste bron, onszelf, waarin volgens Scharmer de toekomst al verscholen ligt. Presencing is vanuit die bron naar de wereld kijken. Door contact te maken met ons authentieke zelf, kunnen we oplossingen vinden die er nog niet waren en waar de hele wereld op zit te wachten.
De boog omhoog begint met het uitkristalliseren; daar ga je je voorstellen hoe die nieuwe toekomst er uit zal zien. Via prototyperen en presenteren komen we dan tot het vormgeven en realiseren van die nieuwe toekomstvisie of systeem.
Opeens is duidelijk waarom een boekpresentatie samen met een specialist in de meditatie niet zo vreemd is. Die concentratie op het zelf, is een essentieel onderdeel van de Theorie U. Toch kun je het net zo zweverig maken als je zelf wilt, stelt Scharmer. Voor hem is het allemaal heel concreet. ‘Kijk naar leiderschap, bijvoorbeeld. Om in deze tijd succesvol te zijn als leider, moet je uit de oude hiërarchische structuren durven stappen en de dialoog aangaan. Een moderne leider is een goede luisteraar, niet iemand die bevelen geeft. Hij kan contacten leggen met mensen door de hele organisatie heen, en durft oude patronen los te laten. Hij realiseert zich dat de bekende wereld uit elkaar valt en dat we daardoor teruggeworpen worden op onze ‘core competence’. Hij durft zich daarom de vraag te stellen: wie zijn we nou eigenlijk en wat kunnen wij bijdragen aan een nieuwe wereld?’
Oude wereld
Als voorbeeld van een oude wereld die grondig anders aangepakt moet worden, noemt hij de auto-industrie. Zij moeten denken aan het reduceren van de CO2-uitstoot, maar het ontwikkelen van een enkel groen, zuinig of elektrisch model is bij lange na niet genoeg. Windowdressing, meer niet. ‘Om werkelijk iets te bewerkstelligen moeten er zulke grote investeringen gedaan worden, dat geen enkel bedrijf daar in zijn eentje toe in staat is. Dus moeten ze de koppen bij elkaar steken, de overheid, NGO-organisaties en alle andere stakeholders erbij uitnodigen en samen op zoek gaan naar hele nieuwe antwoorden. Om te kunnen innoveren moet je naar de keten in zijn geheel kijken, niet naar een enkel onderdeel. Alleen door over de grenzen van onze eigen wereld heen te kijken kunnen we echt iets veranderen. In plaats van elkaar de schuld te geven, moeten we gaan overleggen, de dialoog aangaan.’
Dan leunt hij achterover, vouwt zijn handen achter zijn hoofd en stelt dan relativerend: ‘Mijn inzichten zijn helemaal niet zo revolutionair. Veel mensen in grote organisaties weten heel goed wat er mis is, alleen ze durven er niet naar te handelen. Ze zijn bang voor de vijanden die ze tegen zullen komen; de veroordeling, de kritiek en de angst.’ En dat terwijl veel mensen vergelijkbare ervaringen hebben. Tijdens zijn lezingen en seminars krijgt Scharmer vaak individuele verhalen over verandering te horen van mensen die er daarna verontschuldigend aan toevoegen: ´maar dat is natuurlijk alleen maar mijn persoonlijke ervaring´. Scharmer: ‘Terwijl het mij juist daarom gaat: het grotere verhaal over verandering waar we allemaal deel van uitmaken. We zijn met elkaar verbonden in ons verlangen naar verandering.´
Beginnen
Volgens Scharmer zit er ook in de managementliteratuur een belangrijke ‘blind spot’ en dat is de kwaliteit van de aandacht. ´Door de manier waarop jij aandacht geeft aan waar je mee bezig bent, of dat nu een gesprek is, een vergadering of het in elkaar schroeven van een apparaat, beïnvloed je het resultaat. De essentie van leiderschap is voor mij dan ook dat je bij jezelf te rade gaat naar het antwoord op de vraag: welk verschil kan ik met mijn talenten en ervaring in mijn organisatie maken? Wat kan ik vanuit mijn persoonlijkheid bijdragen aan een wezenlijke verbetering van de relaties met mijn mensen en van onze organisatie?’
Theorie U is een sociale theorie. Als je de wereld buiten wilt veranderen moet je uit die van jezelf durven treden. Een echte leider durft los te laten, verder te kijken dan wat hij al kent en vooral heeft de moed om al dat nieuwe over zich heen te laten komen. ‘Begin maar, en kijk wat je tegenkomt. Door zo’n houding komen ideeën vanzelf naar boven.’ Otto Scharmer heeft er een mooie beeldspraak voor: ‘Creëer een landingsbaan voor de toekomst door stap voor stap ideeën te formuleren die er nog niet waren.’
