Met collectieve intelligentie doelt Koenen op een vorm van intelligentie, slimheid en wijsheid die onderweg ontstaat door een gezamenlijke en afgestemde inspanning van een groep individuen. Die intelligentie is dus geen eigenschap, maar een proces van gezamenlijk onderzoek dat leidt tot een meer doordacht en gedragen besluit dan wanneer één individu zelfstandig een beslissing neemt.
Complexe vraagstukken
Collectieve intelligentie vraagt om cognitieve flexibiliteit: het kunnen denken in verschillende concepten en percepties. Maar vervolgens ook om het vermogen om integratief te kunnen denken. Er is dus niet altijd een hoog intelligentieniveau voor nodig, maar wel het vermogen om verbindingen te leggen en iets te leveren ten dienste van het geheel. Het gaat dus vooral om de aard en de kwaliteit van de verbindingen tussen de afzonderlijke deelnemers aan het collectieve proces. Collectieve intelligentie is nodig om de complexe vraagstukken van vandaag te ontrafelen: inclusieve gedachtebepaling en besluitvorming met een sterke verbinding tussen deelnemers, disciplines en multidisciplinaire netwerken. Wijsheid ontstaat volgens de auteur door goede verbinding en interactie met alles wat zich in de omgeving aandient.
Contraproductieve patronen
Evolutionaire en maatschappelijke ontwikkelingen hebben ons afhankelijker gemaakt van elkaar. Individualisering, scoringsdrang en polarisatie staan daar haaks op en werken bedreigend en remmend op het ontstaan van collectieve intelligentie. Een belangrijk deel van onze denkkracht wordt onderdrukt, niet ontwikkeld of niet gestimuleerd. Ongemerkt sluipen dynamieken in onze systemen die deugende medewerkers dwingen in contraproductieve patronen te gaan werken. Dan ontstaan excessen zoals de afgelopen jaren bij de Belastingdienst.
Cynefin Framework
In het eerste deel van zijn boek werkt Koenen het begrip collectieve intelligentie uit. Hij besteedt een heel hoofdstuk aan het Cynefin Framework, het denkraam van Dave Snowden dat steeds meer opgang maakt in de vakliteratuur. Het toont vier contexten: een duidelijke, een ingewikkelde, een complexe en een chaotische. Alle vier hebben ze een eigen manier van kijken, denken en werken. Het denkraam helpt om te bepalen in welke context we ons bevinden en te bepalen welke aanpak en interventies passend zijn. Een mooi tegenwicht voor de nog altijd dominante eenzijdige en cijfermatige benadering uit de planning en control wereld die overigens alleen past bij een ingewikkelde context. Pas je die toe in een complexe context dan probeer je een spijker in de muur te slaan met een zaag.
Zeldzame uitschieter
In het tweede deel gaat de auteur dieper in op ons brein en de verschillende manieren van denken. Het derde deel gaat over samen slimmer worden en hoe dat werkt in het collectief en hoe je zo’n collectief vormt en zou kunnen inrichten. Dat laatste doet Koenen met tegenzin, omdat sturen en structureren de gangbare manier van werken is. In het collectief ontstaat echter veel spontaan.
Samen slim is een zeldzame uitschieter. Een prachtboek barstensvol wijsheid en voorbeelden, dat leest als een trein. De inzichten van Eric Koenen zijn zeer behulpzaam bij het beter samenwerken en samenleven anno 2021.
Over Nico Jong
Nico Jong is senior adviseur bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
