Van Es benadrukt het belang van aandacht voor de 'onderstroom' van organiseren. Die bestaat volgens hem uit menselijke emoties, intuïties en instincten. De onderstroom is onbewust (niet weloverwogen gekozen), irrationeel (er zijn geen eenduidige argumenten voor te geven) en associatief (hij ontstaat en groeit op spontane wijze).
Daarnaast is er een 'bovenstroom', die bestaat uit alle pogingen om het proces van organiseren rationeel te beheersen. Volgens van Es is er doorgaans veel te weinig aandacht voor de onderstroom. Van Es betoogt verder dat meervoudig kijken de sleutel is voor een gedegen Veranderdiagnose. Hierbij merkt hij terecht op dat er, ook als er verschillende perspectieven gehanteerd worden, altijd een blinde vlek zal blijven.
Om de boodschap van de onderstroom goed over het voetlicht te brengen gebruikt Van Es metaforen uit de filmwereld. Hij bekijkt een organisatiesituatie als een film. Door de film achterstevoren af te spelen kan men proberen te achterhalen wat voor script eraan ten grondslag lag. Dat script geeft voeding voor de diagnose. Dit vind ik een mooi en behulpzaam idee.
Naarmate van Es zijn diagnosemodel verder uitwerkt raakte ik het spoor echter een beetje bijster. Dat komt niet omdat de inhoud zo nieuw is maar omdat de metaforen die van Es gebruikt zo complex zijn. Het gebruik van vele moeilijke woorden, zoals 'idiosyncrasie', 'retentie' en 'rizoom', dragen ook niet bij aan mijn begrip van het verhaal.
Overigens leest het boek wel prettig. Het kent een duidelijke structuur en het is geschreven in een prettige stijl. Ik onderschrijf de boodschap dat er meer aandacht moet zijn voor de onderstroom en dat meervoudig kijken essentieel is bij het verbeteren van veranderdiagnoses. Maar dat wisten we toch wel?
Zelf heb ik in mijn opleiding uitgebreid kennis gemaakt met meervoudig kijken en processen van betekenisgeving en irrationaliteit in organiseren. Ik vond de boodschap daarom weinig vernieuwend. Voor mijn collega's die een 'hardere' opleiding hebben gevolgd kan het boek een mooie introductie zijn. Het boek introduceert een aantal belangrijke ideeën zoals de grotallegorie van Plato en de ideeën van Weick over betekenisgeving op een mooie en simpele manier.
Al met al is het vooral een mooi boek. Vol met schilderijen, gedichten en filmshots, is het zeer geschikt voor op de 'zakelijke leestafel'. Als je het boek met rust leest ontstaat er tijd en aandacht om de beelden hun werk te laten doen. Het werken met beeld en metaforen is ook wat ik meeneem voor mijn werk.
Over Jelger Spijkerboer
Jelger Spijkerboer is veranderkundige en zelfstandig adviseur. Hij werkt aan organisatieontwikkeling en verandering door professionals te versterken. Naast zijn advieswerk draagt hij als docent bij aan het professionaliseren van veranderaars, onder andere bij het Interuniversitair Centrum voor Organisatie- en Veranderkunde (Sioo).
