Hans Achterhuis laat in 'De utopie van de vrije markt' overtuigend zien dat ook het geloof in de vrije markt een 'utopisch manifest' kent. Hij doet dat niet aan de hand van het veel aangehaalde werk van Adam Smith ('The Wealth of Nations'), maar de hand van een roman, een absolute bestseller uit de VS: 'Atlas Shrugged' (1957). Geen boektitel die onmiddellijk bij velen een bel zal doen rinkelen. De naam van de auteur, Ayn Rand, doet dat wellicht al wel. Maar dan waarschijnlijk als de schrijfster van 'The Fountainhead'. Dit boek is redelijk populair geworden als een ode aan het creatieve individu. Verwijzend naar de onbegrensde mogelijkheden die zich in elk van ons bevinden, als we maar de moed hebben om onze unieke authentieke weg te gaan.
In 'Atlas Shrugged' (Atlas in staking) wordt een utopische maatschappij beschreven die tot in de ultieme consequenties is gebaseerd op de vrije markt en op het onderliggende principe van eigenbelang. Een roman waarin de bestaande maatschappij doelbewust door een aantal topondernemers wordt ondermijnd om plaats te maken voor een geheel nieuwe. Allemaal nog steeds niet schokkend, totdat je bedenkt dat dit boek in de VS, in een enquête verkozen is (na de bijbel) als het belangrijkste boek ooit geschreven.
Een inspiratiebron voor velen, en niet de minsten. Alan Greenspan, de oud president van de Federale Bank, was een enthousiast aanhanger van Ayn Rand en heeft zelfs meegeschreven aan een cruciale passage in het boek: een speech waarmee de hoofdpersoon de omslag naar de nieuwe samenleving aankondigt en de onderliggende principes ervan toelicht. Nu heeft Alan Greenspan natuurlijk wel jarenlang aan de belangrijkste knoppen gezeten van de economische maatregelen in de belangrijkste economie van de wereld.
Hebben we hier dan te maken met een ruim 50 jaar oude, in Europa nauwelijks bekende roman als verklaring voor de huidige crisis? Hans Achterhuis gaat met grote nieuwsgierige gedrevenheid en op meeslepende wijze op zoek naar de historie van het vrijemarktdenken en naar de sporen die het gedachtegoed van Rand heeft nagelaten in de recente economische ontwikkelingen. Het resultaat is fascinerend. Zelf is Achterhuis verbaasd over het feit dat hij het utopische karakter van het werk van Rand en de impact die het heeft gehad op het neoliberale denken, zo lang niet in volle omvang heeft gezien.
Dat tekort wordt ruimschoots goedgemaakt. 'De utopie van de vrije markt' is een grondige, eerlijke en afgewogen blootlegging van de wortels van het neoliberale gedachtegoed. Met oog voor zowel de zegeningen, als de gevaren ervan. Iedereen die zich echter vanaf nu zonder verdere onderbouwing beroept op de heilzame effecten van 'de vrije markt' (bijvoorbeeld in de zorg), diezelfde vrije markt als 'excuus' hanteert (voor bijvoorbeeld het onverkort aanhouden van beloningsbeleid) of op welke andere wijze dan ook verwijst naar de onvermijdelijkheid van haar werking, heeft iets uit te leggen.
Kortom: het boek geeft stof tot nadenken. Het rotsvaste geloof in de vrije markt zit diep. De huidige crisis wordt vaak nog gezien als onvermijdelijke, pijnlijke maar ook tijdelijke onderbreking van een proces dat vervolgens gewoon weer voortgaat op de ingeslagen weg. Achterhuis pleit voor een grondige heroverweging van de balans tussen markt, staat en maatschappij. Een vraag die niet alleen politici, maar juist ook ondernemers en uiteindelijk ons allemaal aangaat.
Van 'Atlas Shrugged' zijn wereldwijd miljoenen exemplaren verkocht en ook in deze crisistijd blijft het een absolute bestseller. Dat aantal zal 'De utopie van de vrije markt' niet halen, maar het belang van het boek van Hans Achterhuis is nauwelijks te overschatten. Een absolute aanrader.
