Ze somt de basiswaarden op die het integriteitsbeleid van de Belastingdienst bepalen: geloofwaardigheid, verantwoordelijkheid en zorgvuldigheid. Geloofwaardigheid ‘vraagt om voorbeeldgedrag, onafhankelijkheid en het vermijden van belangenverstrengeling. Dat betekent dat je 24 uur van de dag belastingambtenaar bent. Knoeien met de belastingaangifte kan dus niet.’
De auteurs hebben op basis van een aantal interviews een boekje samengesteld over dilemma’s die topmensen in de publieke en semipublieke sector ervaren over integriteit. Het dilemma van Jenny Thunnissen is inmiddels wel heel groot geworden, nu zij haar bijbaan als financieel toezichthouder bij een Delftse ziekenhuisgroep heeft moeten neerleggen ‘om reputatieschade voor fiscus en ziekenhuis te voorkomen.’ NRC Handelsblad had eerder gemeld dat 76 ziekenhuizen, waaronder het ziekenhuis waar zij toezicht hield, de fiscus voor € 104 miljoen hadden getild. Thunnissen gaf toe van de ontwijkingconstructies op de hoogte te zijn geweest. De ambtelijke leiding van Financiën stelde zich meteen achter haar op: er was geen reden om te twijfelen aan haar integriteit en de berichtgeving was daarom ‘buitengewoon grievend’. De Tweede Kamer werd boos en de oppositie van SP tot VVD achtte de positie van de directeur-generaal ‘onhoudbaar’.
Bruning en Strijp konden natuurlijk niet vermoeden dat de integriteit van hun gesprekspartner zo controversieel zou worden. Maar ook elders in hun boek tonen zij een vorm van begrip voor de veelgeplaagdheid van topmensen die grenst aan vergoelijking. Zo mag Ludo van Halderen, bestuursvoorzitter van Nuon, jammeren over de ‘moeilijke momenten’ die hij had tijdens de publieke discussie over zijn salaris (van ruim vijf keer Balkenende). ‘Omwille van het effect’ leverde hij zijn bonus in, maar ‘in de context van de toenemende internationale concurrentie’ was dat eigenlijk niet verantwoord. De salarisdiscussie in Nederland is ‘onwaarachtig’: alleen al binnen Nuon verdienen er ongeveer driehonderd medewerkers méér dan Balkenende. In zijn hart vindt Van Halderen het daarom nog steeds volledig onterecht dat hij van die bonus heeft afgezien.
Ook Hans Alders, voormalig Commissaris van de Koningin in Groningen en in opspraak geraakt omdat hij zijn salaris met allerlei bijbanen wist te verdubbelen, mag steen en been klagen over zijn beschadigde reputatie, net als ex-burgemeester van Rotterdam Bram Peper en ex-Minister van Landbouw Cees Veerman. De auteurs doen er zelf nog een schepje bovenop door op de smalle basis van tien interviews (tien andere topmensen weigerden mee te doen) vérgaande morele en politieke conclusies te trekken: de aandacht van de media voor het privéleven van bestuurders is te groot, ‘onkreukbaarheid’ is wel erg veel gevraagd voor een mens, en de Balkenende-norm voor het maximum-inkomen in de (semi)publieke sector heeft ‘onvoldoende maatschappelijk draagvlak’, leidt tot persoonlijke beschadiging van bestuurders en kan dus beter worden afgeschaft. Dit laatste inzicht is gebaseerd op de gesprekken met de eerdergenoemde Alders, Van Halderen en Veerman.
Het is goed om te weten dat deze gevoelens van onbehagen en rancune bij sommige topmensen leven, en dat media-aandacht en publieke discussie over misstanden wel degelijk iets uithalen. Daar moeten we de auteurs misschien dankbaar voor zijn. Maar werkelijk kritisch (ik had bijna gezegd: integer) onderzoek naar dilemma’s van integriteit wordt niet gedaan door de persoonlijke geraaktheid van topmensen ruim baan te geven en hun discutabele opvattingen over geld en eer zonder meer over te nemen. Laten we hopen dat Jenny Thunnissen in ieder geval de eer aan zichzelf houdt. Zij kent immers geen dilemma’s: het is volgens haar zwart of wit.
(In de blogosfeer van het NRC heeft zich een boeiende en vooral inhoudelijke discussie rond de kwestie Thunnissen ontsponnen.)
Over Dick Pels
Socioloog en filosoof Dick Pels is essayist voor onder andere NRC Handelsblad, de Volkskrant, De Groene Amsterdammer en Hollands Diep. Hij is (hoofd)docent maatschappijtheorie en sociale filosofie aan de universiteiten van Amsterdam en Groningen. Daarnaast is hij een van de oprichters van de progressieve denktank Waterland.
