Hoe ben je in dit onderwerp gerold?
Als wetenschapsjournalist had ik over het onderwerp geschreven en ik had een cursus over het onderwerp gevolgd bij gedragswetenschapper Reint Jan Renes. Via hem vroeg een uitgever me om een vertaling te maken van het boek Ons feilbare denken van Kahneman. Dat boek had ik op mijn e-reader staan, maar ik was er nog nooit aan toegekomen. Ik dacht: dat lees ik in een weekend, maar dat was een duidelijke denkfout. De informatiedichtheid bij Kahneman is heel groot en de meeste dingen die ik las wist ik eigenlijk al, dus dat maakt het ook een beetje saai. Ik heb er uiteindelijk een maand over gedaan.
Noemde je het boek van Kahneman nou saai?
Hoe zal ik het zeggen? Kahneman is 84 jaar en heeft zijn hele leven in het onderwerp gezeten. Voor wat we nu gewend zijn met de snelheid van informatie delen in video’s en infographics... Dan is het wel een pittig boek. Hij vertelt veel inside information over hoe het gaat als je onderzoek doet en wat er gebeurt als je een artikel instuurt naar een wetenschappelijk tijdschrift. Als consument denk je dan: blabla.
Je geeft in het boek een aantal contra-intuïtieve adviezen. Hoe kun je bijvoorbeeld een expert herkennen?
Ten eerste moet kijken in welk werkveld hij of zij een epxert is. Er zijn trendwatchers die de toekomst voorspellen in de mode, economie of politiek. Op korte termijn gaat dat vaak nog wel, maar bij perioden van bijvoorbeeld tien jaar komen er zoveel factoren bij kijken. Het is zo onvoorspelbaar dat de voorspelling van de gemiddelde krantenlezer vaak net zo goed is. Ten tweede is het waarschijnlijker dat iemand die het niet zo zeker weet en de hele tijd nuances aanbrengt een expert is dan iemand die zegt: ik weet honderd procent zeker dat dit zal gebeuren. Als iemand heel zeker is van zijn zaak, is dat vaak een teken dat hij het topje van de ijsberg heeft gezien. Zo iemand denkt dan: dat was het, ik weet hier alles vanaf. Mensen die hun hoofd onder water hebben gestoken weten dat er nog zoveel te ontdekken is waar ze geen weet van hebben. Die zijn dus ook bescheidener in hun uitspraken.
Andere experts hebben er juist weer last van dat mensen denken dat het niet zo bijzonder is wat ze doen.
Door de hindsight bias draaien we allerlei verhaaltjes af waardoor alles achteraf logisch lijkt. Dat is sneu voor artsen bijvoorbeeld, zij lijken het nooit goed te kunnen doen. Van allerlei verschillende hints als bloeddruk moeten zij chocola maken, terwijl dat vaak niet zo duidelijk is. Als je eenmaal weet wat iemand heeft en je terugkijkt naar de symptomen, dan kunnen mensen zich vaak niet voorstellen dat een arts niet meteen heeft gezien wat er aan de hand was. Wat een sukkel is dan vaak de gedachte. Er wordt ontzettend hard geoordeeld.
In The Enigma of Reason beargumenteren Hugo Mercier en Dan Sperber dat redeneren vooral is geevolueerd om onze beslissingen en overtuigingen te rechtvaardigen ten opzichte van anderen.
Daarin herken ik veel van wat Kahneman zegt. We zijn niet zo rationeel als we zelf denken. We denken dat we rationeel beslissingen nemen, maar eigenlijk praten we goed wat we toch al dachten. Er zijn mensen die kokosvet gebruiken om te koken omdat ze denken dat het goed voor ze is, terwijl voedingsdeskundigen stellen dat het het ongezondste vet is dat je maar kunt eten. Maar daar raken die mensen niet meer van overtuigd, wat je ze ook aan onderzoeken voorhoudt. Zij vinden dan wel weer een onderzoek waaruit het tegendeel blijkt – dat is de bevestigingsbias. Wat wij rationeel nadenken noemen is nog steeds een denkfout. Het is goed om bij jezelf na te gaan waarom je niet overtuigd raakt van een ander: is dat omdat de argumenten niet zo goed zijn of omdat je bij je eigen standpunt wilt blijven?
De afgelopen decennia is het vakgebied van Kahneman in een replicatiecrisis terechtgekomen – en verschenen er ook berichten dat sommige van zijn beweringen zijn achterhaald. Hoe ben je daarmee omgegaan?
Ik zag op Twitter soms berichten voorbijkomen waarna ik dacht: oh jee, moet ik nu een hoofdstuk schrappen? Mijn opdracht was om een vertaling te maken van het werk van Kahneman. Als ik ook alle nuances van vervolgonderzoeken had moeten meenemen was het boek over zeven jaar nog niet af geweest. Bij het stuk over social priming heb ik geschreven dat er veel over te doen is, maar dat ik me eraan vasthoud omdat er nog geen beslissing over gevallen is. Als je zoekt op ‘priming is onzin’ zijn er heel veel verstandige mensen die dat beargumenteren, maar hetzelfde geldt voor de zoekopdracht ‘priming bestaat wel degelijk’. Ik heb mijn best gedaan maar kan niet garanderen dat bepaalde uitkomsten niet weerlegd kunnen worden. Kahneman schrijft zelf ook dat zijn onderzoeken soms last hadden van te kleine aantallen proefpersonen om tot een goede conclusie te komen. Hij zegt niet dat hij de wijsheid in pacht heeft en dat past natuurlijk heel goed bij zijn theorieen over ons feilbare denken.
Je concludeert dat als je het gevoel hebt dat alles klopt, je bij jezelf te rade moet gaan. Wanneer kun je dan stoppen met nadenken?
We hebben systeem 1 niet voor niks, het is bedoeld om ons door dingen te leiden. Als je overal bij stilstaat, dan durf je nog geen offerte te accepteren. Het handigste is om op vastgestelde momenten terug te kijken om af te wegen of je het een andere keer anders moet doen. Je kan niet alle denkfouten onderscheppen, maar een bedrijf zou ruimte moeten geven om op bepaalde momenten mee te denken. En dan moet het op een gegeven moment ook klaar zijn. Het is heel gezond om met het feilbare denken bezig te gaan, maar wel met mate. Anders komt er niks meer uit je handen.
