Vijfendertig jaar begeleid ik nu mensen bij het zelf nemen van morele besluiten. Dat varieert van studenten in werkcolleges en professionals in coaching tot bestuurders en toezichthouders in beleidssessies. In die periode heb ik geleerd wat deelnemers makkelijk vinden en waar ze meer moeite mee hebben. De kernvraag is steeds: hoe neem ik op een zorgvuldige manier morele besluiten? Dat is ook het onderwerp van mijn nieuwe boek.
Ik zie vaak deelnemers die zich helemaal op argumenten richten en emoties uitsluiten, of die emoties juist altijd zwaarder laten wegen dan argumenten. En als mensen erin slagen die eenzijdigheid te vermijden, dreigt er wel een andere valkuil; ze besteden bijvoorbeeld te weinig aandacht aan de diagnose van een kwestie en trekken overhaaste conclusies, waarbij ze te veel afgaan op hun intuïtie. Een andere valkuil is bij morele vraagstukken alleen maar kijken naar de gevolgen, kosten en baten, terwijl anderen juist alleen maar denken in termen van rechten.
Specialisatie
Ethiek is een specialisatie: ze combineert op bijzondere wijze emoties en argumenten en kijkt per definitie vanuit meerdere perspectieven naar morele kwesties. Ethiek is dus altijd een combinatie van betrokken zijn en afstand nemen. Meevoelen, maar ook kritisch nadenken. Het vergt oefening en het helpt als je onderweg bereid bent te leren van anderen, niet alleen over je houding en methode, maar ook over je eigenaardigheden en stokpaardjes. Ethiek gaat altijd ook over jezelf, zeker als je, na alle afwegingen, tot een eigen moreel standpunt wilt komen.
Morele besluitvorming
Diverse publicaties komen in dit boek samen. Aan mijn proefschrift Negotiating Ethics ontleen ik het onderscheid tussen de dialoog over de relatie en het debat over de inhoud. Uit dat onderzoek volgt ook het inzicht dat een moreel compromis onder voorwaarden mogelijk is. In 2000 publiceerde ik in Ethiek in adviesprocessen de eerste korte versie van het fasemodel van morele besluiten. In 2011 heb ik dat uitgewerkt tot een volledig fasenmodel in Professionele ethiek. Morele besluitvorming in organisaties en professies. In dit boek geef ik een uitgebreide beschrijving van het proces van morele besluitvorming speciaal voor beleidsbepalers.
Lexicon van emoties
In 2004 introduceerde ik in ‘Veranderfilosofie en ethiek van organiseren’, een artikel in Management & organisatie, het onderscheid tussen de bovenstroom en de onderstroom van organiseren. In 2008 volgde de uitwerking van dat onderscheid in Veranderdiagnose. De onderstroom van organiseren. Het begrippenpaar onderstroom-bovenstroom is inmiddels gemeengoed geworden onder organisatieprofessionals. In Emotionele integriteit (2020) heb ik een verwant begrippenpaar naar voren gebracht: het verschil tussen rationele integriteit als beheersing van risico’s en emotionele integriteit als eenheid van emoties. Daarbij ontwikkelde ik ook een lexicon van emoties die spelen bij het nemen van morele beslissingen, denk aan sympathie en moed maar ook aan afkeer en schaamte.
Om zo goed mogelijk morele beslissingen te nemen is het nodig meervoudig te kijken. Pas daarom op met de alledaagse ‘stappenplannen’ die gebruikt worden trainingen en op hogescholen. Die voldoen als het gaat om het op gang brengen van een moreel gesprek, maar ze schieten tekort als grondige analyse van een morele kwestie. Er is te weinig aandacht voor deugden, identiteit en morele emoties. Mensen die het beleid bepalen van een organisatie hebben een grondiger methode nodig.
3Fasenmodel
Het 3Fasenmodel is zo’n grondiger methode. In dit boek behandel ik dat uitgebreid op zo’n manier dat je er als groep beleidsbepalers direct mee aan de slag kunt in je eigen praktijk. Het kan raadzaam zijn om een buitenstaander te vragen voor procesbegeleiding, in elk geval bij de eerste keren dat je met de methode werkt. Want het leren werken met dit model vraagt aandacht en tijd. Daarvoor krijg je ook iets terug: een groeiend zelfvertrouwen op moreel gebied en een betere morele besluitvorming als onderdeel van het beleid.
Over Rob van Es
Rob van Es is filosoof en gespecialiseerd in de samenhang van cultuur, ethiek en politiek in organisaties en professies. Hij doet daarnaar onderzoek en geeft daarin onderwijs aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast is hij zelfstandig trainer en adviseur in het stellen van organisatiediagnoses en in het nemen van morele besluiten.
