De Vereenigde Oostindische Compagnie en haar Britse tegenhanger The East India Company waren met afstand de grootste ondernemingen ooit. Met haar koloniale avonturen in Azië en Afrika vergaarde de VOC zoveel kapitaal dat haar nettovermogen omgerekend naar nu maar liefst 7,900 miljard dollar bedroeg. Op het hoogtepunt van hun macht functioneerden de naamloze vennootschappen als een staat binnen een staat die belastingen kon heffen, zijn eigen valuta in circulatie bracht, en er zelfs een militaire politiek op nahield. Zo had de EIC in 1800 een leger van tweehonderdduizend man, twee keer zo groot als het officiële Britse leger.
Zo bont hebben de hebben de huidige kolossen in de wereldeconomie het nog niet gemaakt, stellen de Finse journalisten Juha-Pekka Raeste en Hannu Sokala in het boek De 50 gevaarlijkste bedrijven ter wereld. Maar ze sluiten niet uit dat als we de huidige marktconcentratie op haar beloop laten, de geschiedenis zich binnen niet al te lange tijd kan herhalen.
Caleidoscoop
De auteurs beginnen hun videogesprek met een voorbehoud: de lijst is niet uitputtend, systematisch, of zelfs volledig objectief, en het feit dat er geen Nederlandse bedrijven op staan wil niet zeggen dat ons land het nu zoveel beter doet dan de rest van de wereld. ‘We hebben de ondernemingen meegenomen die de meeste indruk op ons hebben gemaakt,’ zegt Raeste. ‘Een aantal staat daarnaast symbool voor iets groters. Voor oliemaatschappij Chevron (nummer 17 op de lijst, JA), kun je bijvoorbeeld net zo goed Shell, Exxon of BP lezen. Het boek functioneert in dat opzicht als een caleidoscoop, die in verschillende sectoren een kijkje biedt.’
Daarnaast waakt hij ervoor om de betrokken bedrijven over één kam te scheren. ‘Met gevaarlijk bedoelen we niet zozeer illegaal of zelfs kwaadwillend. De term heeft betrekking op omvang, macht, en het potentieel om maatschappelijke schade te berokkenen.’ Co-auteur Sokala voegt toe: ‘Als we de lezer één ding duidelijk willen maken is dat ondernemingen in zekere zin onverschillig zijn, en simpelweg hun eigen agenda nastreven. Het punt is alleen dat die niet per se overeenkomt met het algemeen belang.’
92
De dreiging die daarvan uitgaat manifesteert zich op drie gebieden, aldus Raeste en Sokala. Grootvervuilers als Chevron, de Braziliaanse vleesgigant JBS en klimaatontkenner Koch Industries dragen bovenmatig bij aan de vernietiging van het milieu. Monopolisten als Amazon, Facebook en retailer Walmart staan het functioneren van een eerlijke markteconomie in de weg. En met hun groeiende politieke invloed ondermijnen ‘s werelds grootste bedrijven zelfs de westerse democratie. Sokala: ‘Als je me vraagt wie er meer macht heeft, de Amerikaanse president of de CEO van Google, dan zeg ik de laatste. Wat dat betreft hoef je alleen maar te kijken naar één getal: 92. Dat is het marktaandeel dat Google mondiaal heeft in het aantal zoekopdrachten. Voor een meerderheid van de mensheid bepaalt Google met andere woorden de informatiestroom.’
Hoewel multinationals altijd al een bovenmatige invloed op de wereldeconomie hebben uitgeoefend, is de trend de afgelopen twintig jaar in een stroomversnelling terechtgekomen. Raeste en Sokala zien de toetreding van China tot de wereldhandelsorganisatie in 2000 en de liberalisering van de financiële markten als een keerpunt. De reactie van westerse overheden op de kredietcrisis heeft het internationale speelveld vervolgens nog verder ontwricht. Sokala: ‘Centrale banken hebben jarenlang voor duizenden miljarden aan euro’s en dollars bijgedrukt. Dat geld is voor mij onbegrijpelijke redenen vooral naar banken, bedrijven en beleggers gestuurd, die hun positie daarmee nóg sterker hebben weten te maken.’
Kunstmatige intelligentie
Met de opkomst van kunstmatige intelligentie zal het probleem de komende jaren alleen nog maar groter worden. Raeste en Sokala voorspellen een groeiend spanningsveld tussen de Verenigde Staten en China, dat in zekere zin ook een strijd om de democratie zal zijn. ‘Het probleem is dat Chinese bedrijven in een bepaald opzicht nog een slag gevaarlijker zijn dan hun westerse concurrenten, omdat ze in laatste instantie worden gecontroleerd door president Xi Jinping,’ zegt Sokala. ‘Dat geeft techbedrijven als Google meteen een sterk argument tegen regulering. Hun KI-programma’s bieden het Westen immers bescherming tegen mogelijke overheersing van China en andere autoritaire regimes.’ Raeste vult aan: ‘Een van de redenen waarom we Google in ons boek op één hebben gezet is omdat het bedrijf de journalistiek kapot heeft gemaakt. Maar als je dat vergelijkt met wat er aan onze oostgrens gebeurt, waar de Russische president Poetin een soeverein buurland binnenvalt, dan is dat probleem ineens een stuk minder urgent.’
TikTok
Hoe kunnen we de dreiging van het grootkapitaal dan wel een halt toeroepen? De eerste stap is om jezelf te informeren, aldus Raeste. ‘Daar is dit boek primair voor bedoeld. Het probleem is alleen dat ook wij maar het topje van de ijsberg kunnen laten zien. Vanwege taalbarrières en het gebrek aan toegang hebben we bijvoorbeeld nauwelijks zicht op wat er zich afspeelt in bedrijven in India en China. Het is bijvoorbeeld compleet onduidelijk hoe TikTok wordt geleid en wat het bedrijf met onze data doet.’
Bovendien zijn zelfs met een kritisch publiek de opties tot ingrijpen beperkt. Consumenten kunnen weliswaar besluiten om bedrijven simpelweg te boycotten, maar daarmee snijden ze ook zichzelf in de vingers. Sokala: ‘Ik gebruik nog steeds Google, al zou ik dat, wetende wat ik nu weet, eigenlijk niet moeten doen. Ik kan niet eens inschatten of het bedrijf überhaupt wel de beste zoektechnologie heeft. Vergeleken met wat? Als een innovatieve start-up zich op die markt dreigt te begeven is het voor Google een fluitje van een cent om die concurrent voor veel geld op te kopen en vervolgens de nek om te draaien.’
Dwangsommen van toezichthouders hebben evenmin weinig resultaat opgeleverd, aldus Sokala. ‘De grote internationale banken zijn de afgelopen vijftien jaar al voor meer dan 220 miljard bestraft, en ze doen het nog steeds prima. Boetes horen gewoon bij het ondernemingsmodel.’ Een betere sanctie is om de megabedrijven die zich misdragen in kleinere bedrijven op te knippen, zoals dat destijds bij monopolisten als Standard Oil en AT&T ook is gedaan. In Europa ziet Raeste dat echter nog niet zo snel gebeuren. ‘Ik vestig wat dat betreft mijn hoop op de Verenigde Staten. Daar hebben overheidsinstanties toch een beter begrip van wat rauw kapitalisme kan behelzen dan bij ons.’
Ticketmaster
Volgens Sokala is er eigenlijk maar één oplossing mogelijk. ‘We moeten onze democratie zo rechtvaardig mogelijk maken, niet alleen voor onszelf, maar ook als inspiratie voor mensen in autoritaire regimes. Als ik mijn idool Bruce Springsteen mag citeren: Nobody wins unless everybody wins.’ In die toekomstvisie kan Europa volgens Raeste een voorbeeldfunctie vervullen voor een samenleving die in economisch opzicht misschien armer wordt, maar rijker is in idealen als vrijheid en gelijkheid.
Sokala: ‘Al zag ik dat tot mijn teleurstelling dat Ticketmaster, het platform waarop Springsteen zijn kaartjes verkoopt, voor zijn komende wereldtournee is overgestapt op dynamic pricing. Hierbij drijft een algoritme bij een overweldigende belangstelling voor een concert de prijs automatisch op, zodat Amerikaanse fans soms vierduizend dollar voor een ticket moeten betalen.’
Is er nog hoop voor de wereld als zelfs The Boss zich onderwerpt aan de kille wetten van vraag en aanbod? Raeste:‘Ik weet niet wat Springsteen bezield heeft om hiermee in te stemmen.’ Grimlachend: ‘Met een band als The Clash zou dat nooit zijn gebeurd.’
Een greep uit de 50 bedrijven
IKEA (35) - Ontwerpen van de Zweedse prefab-meubelproducent IKEA sieren al generaties lang de interieurs van miljoenen studenten, beginnende gezinnen en andere koopjesjagers. Maar goedkoop heeft wel degelijk een prijs: het bedrijf is in de loop der jaren onder meer beschuldigd van kinderarbeid, grootschalige houtkap in oerbossen, het afpersen van leveranciers, en belastingontwijking .
McKinsey (16)- Als een typhoid Mary heeft adviesbureau McKinsey het westerse bedrijfsleven geïnfecteerd met het neoliberale gedachtegoed van economen als Milton Friedman, voor wie ondernemingen slechts één verantwoordelijkheid hebben: winstmaximalisatie. Het bedrijf staat bekend als de meest gerespecteerde management consultancy ter wereld, ook al slaat het de plank zo nu en dan spectaculair mis. Zo voorspelde McKinsey in 1980 in een opdracht voor telecomgigant AT&T dat er rond het jaar 2000 in de VS hooguit 900.000 mobiele telefoons in gebruik zouden zijn. In werkelijkheid waren het er 109 miljoen.
Apple (11) - Met een marktwaarde van een slordige 2,5 biljoen dollar is Apple de grootste beursgenoteerde onderneming ter wereld. Het techbedrijf is zo machtig dat het zelfs de Amerikaanse justitie kan trotseren. Apple weigert bijvoorbeeld principieel om de FBI te helpen met het ontgrendelen van iPhones, zelfs als het om terrorismebestrijding gaat. Daarnaast misbruikt het bedrijf volgens het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden zijn iOS-besturingssystemen en de App Store om concurrenten systematisch op afstand te houden. Dat neemt niet weg dat veel fans een bijna religieuze bewondering voor het bedrijf koesteren. Sokala: ‘Dat is ook onze fout als journalisten. Wij verslaan elke nieuwe productlancering, hoe onbenullig ook, als wereldnieuws.’
Over Jeroen Ansink
Jeroen Ansink is journalist in New York. Hij schrijft en schreef onder meer voor HP/De Tijd, Elsevier Weekly Magazine en Fortune.com. Voor Managementboek schrijft hij interviews. Ansink voltooide een vrij doctoraal in de Letteren aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en behaalde het certificaat Business Journalism aan de Wharton Business School aan de Universiteit van Pennsylvania.
