Lang geleden, in 2005, werd psycholoog-journalist Dominique Haijtema nieuwsgierig naar de term leiderschap. Ze wilde weten wat het betekent wanneer iemand een leider is. Om antwoorden te krijgen, begon ze mensen te interviewen die ze inschatte als expert op dit onderwerp. Haar fascinatie – en daarmee de periode waarin ze mensen interviewde – duurde twintig jaar. In die tijd sprak ze met alle experts en iedereen voor wie de categorie ‘goeroe’ is bedacht: van wereldleiders tot onderzoekers en CEO’s.
Balans
Haar interviews bundelde ze in boeken: De essentie van leiderschap (2006) en Leiderschap is een keuze (2015). Nu, twintig jaar na haar eerste verwondering, maakt ze de balans op. Ze selecteerde de meest typerende interviews en sprak meerdere mensen opnieuw. Met De heilige graal zoekt ze het antwoord op de ultieme vraag: ‘Wat is leiderschap?’
Het antwoord van Haijtema is dat er geen antwoord is. Of anders gezegd: dat er heel veel antwoorden zijn. Of nog anders gezegd: dat het antwoord voor iedereen verschillend is. Leiderschap lijkt daarmee op de smaak van aardbeien: iedereen kent het, maar niemand kan het precies beschrijven. In elk interview geeft Haijtema iemand de gelegenheid om de leiderschapsvraag te beantwoorden. Dit boek biedt daardoor een rijkdom aan meningen, gedachten en afwegingen. Als lezer ben ik vrij om informatie te combineren en zelf conclusies te trekken.
bespiegeling
De inleiding van dit boek gebruikt Haijtema als bespiegeling. Vanuit persoonlijk perspectief vertelt ze wat ze heeft geleerd en wat haar is opgevallen. Bijvoorbeeld dat de goeroestatus wordt toegeworpen aan zichtbare mensen die helderheid bieden – helderheid die vaak bestaat uit het opnieuw formuleren van oude wijsheden. In de interviews noemen de goeroes met een nuchtere inslag (en vaak warme persoonlijkheid) dit patroon van ‘oude wijn in nieuwe zakken’ trouwens zelf ook.
sterke interviewer
Voor een prettige leesbeleving helpt het om elk interview in dit boek apart te lezen en even pauze te nemen om de boodschap van de geïnterviewde te verwerken. Haijtema is een sterke interviewer: ze vangt de unieke persoonlijkheid van haar gesprekspartner. Door rustig te lezen komt de afwisseling van persoonlijkheden in dit boek goed tot haar recht.
Rustig, gefaseerd lezen heeft mij geholpen sommige interviews te plaatsen binnen de zoektocht naar leiderschap. Bijvoorbeeld het interview met schrijver Andrew Solomon of dat met monnik Anselm Grün. Tijdens het lezen daarvan ervaar ik ze als diep persoonlijk (Solomon) en spiritueel (Grün). Wat heeft dat met leiderschap te maken? In de tijd dat dit boek even aan de kant ligt doemt Haijtema’s gedurfde, brede blik aan mij op. Niet alle leiderschap is groots of maakbaar; detail en toeval zijn wezenlijk onderdeel van de werkelijkheid. Juist deze interviews geven het contrast dat elk boek nodig heeft.
De interviews verschillen sterk in inhoud en stijl. Toch zijn er meer overeenkomsten dan ik had verwacht. Zijdelings opvallend is dat vrijwel alle geïnterviewden oud zijn. Ik had het mooi gevonden als Haijtema wat frisse blikken had toegevoegd van mensen die na 1970 geboren zijn.
Overeenkomsten
De interviews die een Angelsaksisch wereldbeeld laten zien, vertonen onderling de meeste overeenkomsten. De geïnterviewden in die groep geven vergelijkbare voorbeelden. Ze noemen bijvoorbeeld hoe geweldig Jack Welch van General Electric zijn leiderschapsrol invulde. Hun gedeelde negatieve voorbeeld is Adolf Hitler, met opmerkingen over slecht of moreel verdorven leiderschap. Ook de voorbeelden van goede leiders zijn hetzelfde: Nelson Mandela en Mahatma Gandhi. Het contrast dat Haijtema biedt is nodig naast deze overeenkomsten.
Haijtema opent haar boek met een citaat van Joseph Campbell. In zijn werk schrijft hij over de zoektocht naar de Heilige Graal als een verschijningsvorm van de monomythe of hero’s journey. De vele verhalen binnen dit genre hebben als gemeenschappelijk kenmerk dat het gaat om de reis, de ontwikkeling van de held. Ook Haijtema maakt duidelijk dat het uiteindelijk niet gaat om de heilige graal. Leiderschap is een leerproces, een afstemmen tussen leiders, volgers en context.
slotakkoord
De heilige graal is Haijtema’s slotakkoord over leiderschap. Ik dacht – en hoopte een beetje – dat dit boek ook de discussie zou concluderen. Die kans was groter geweest als ze een grote, allesomvattende literatuurstudie had uitgevoerd. Maar de vele stemmen uit de interviews geven meer gevoel. Dit boek komt dichterbij dan een afstandelijke studie. Haijtema doet een beroep op mijn vermogen om tussen de regels te lezen. Ik ben verantwoordelijk om een eigen antwoord te geven op de leiderschapsvraag.
Ik ben positief over De heilige graal. Het geeft een sterk en waardevol beeld van leiderschap in de afgelopen twintig jaar.
Na het lezen kan ik ook een voorspelling doen: boeken over leiderschap are here to stay. De zoektocht naar de heilige graal kent voorlopig nog geen einde.
Over Hans de Witte-van Mierlé
Hans de Witte - van Mierlé is coach, projectmanager en trainer. Hij werkt in het sociaal domein, met als specialisaties participatie, gedragsverandering, brede samenwerking en transitietrajecten.