Tussen Wet en Wetenschap

A. FUNDAMENTEN
1. Over de rechtspsychologie 21
Annelies Vredeveldt, Robert Horselenberg en Jan W. de Keijser
Een kleine geschiedenis 22
In Nederland 23
Deelgebieden van deskundigheid in strafzaken 26
Recente ontwikkelingen 27
Tussen wet en wetenschap 30

2. Klassieke experimenten in de rechtspsychologie 33
Jan W. de Keijser, Robert Horselenberg, Linda M. Geven, Peter J. van Koppen en Marko Jelicic
Suggestie en de invloed van post-hocinformatie: het experiment van Loftus met botsende auto’s 35
Veranderingsblindheid: de deurstudie 36
Valse bekentenissen: het Alt-toets-experiment van Kassin en Kiechel 38
Commissies in het geheugen: crashing memories en het probleem van source monitoring 40
Simpele pseudoherinneringen: het Deese-Roediger-McDermottparadigma (DRM) 41
Compliance: het experiment van Asch naar groepsconformiteit bij het schatten van lijnlengtes 43
Gehoorzaamheid: het Milgram-experiment met elektrische schokken 45
Effect van dossierkennis vooraf op het bewijsoordeel van rechters: het onderzoek van Schünemann 46
Van klassiek naar modern 47

3. Rechtspsychologie en strafrecht: een gelukkig huwelijk? 51
Marieke Dubelaar en Linda Kesteloo
Inleiding 51
Interactie tussen rechtspsychologen en juristen 52
Verklaringen voor de frictie 57
Beperkingen in het recht 60
Beperkingen in de rechtspsychologie 64
Doorwerking van rechtspsychologische inzichten op het niveau van het systeem 66
Mogelijkheden ter verbetering 68
Tot besluit 71
Aanbevolen literatuur 72

B. HET BEWIJS
4. De waarde van het bewijs 75
Jan W. de Keijser en Peter J. van Koppen
De asymmetrie van bewijs en overtuiging 75
Het beslismodel van de rechter en de overtuiging van schuld 78
Wat bewezen moet worden 80
Verhaal en Verankering 81
Ankers en de kracht van bewijs 87
Diagnostische waarde 88
Diagnostische waarde, kansomdraaiing en de relativiteit van bewijsmiddelen 94
Rekenende rechters? 96
Praktische implicaties voor raadslieden 96
Tot slot 97
Aanbevolen literatuur 97

5. Over tunnelvisie 99
Hans F.M. Crombag
De psychologie over hoe mensen denken 99
Confirmation bias 100
De recherche en de confirmation bias 101
Het Openbaar Ministerie en de confirmation bias 101
De rechter en de confirmation bias 102
Belief perseverance 103
Vermijden van cognitieve dissonantie 104
De druk tot conformeren tijdens het strafrechtelijk vooronderzoek 105
Eenstemmigheid in de raadkamer 106
Is er wat aan tunnelvisie te doen? 107
Aanbevolen literatuur 110

6. Heuristieken 111
Eric Rassin
Voor- en nadelen van heuristieken 111
Juridisch relevante heuristieken 115
Bias 119
Bias of limited rationality? 122
Conclusie 125
Aanbevolen literatuur 125

7. De rechtspsycholoog als deskundige 127
Peter J. van Koppen, Jan W. de Keijser en Annelies Vredeveldt
De regeling 127
Context 129
Blind onderzoek 131
De opdrachtgever van de deskundige 131
Werken in de opsporing 132
De rechter en de wetenschapper 133
CBCA 135
Consensus in de rechtspsychologie 136
De rechter als wetenschapper 137
Carnavalsschoenen 139
Het beoordelen van de deskundige en diens rapport 140
Nee verkopen 142
Technische en scenariorapportages 144
Conclusies 145
Aanbevolen literatuur 146
C. DE OPSPORING

8. Psychologische invloeden op forensisch-technisch onderzoek 149
Claire A.J. van den Eeden, Madeleine de Gruijter en Christianne J. de Poot
Het sporenonderzoek op de plaats delict 149
Verwachtingseffecten, schema’s en selectieve aandacht 150
De start van het forensisch onderzoek: de melding en aankomst op de plaats delict 154
Het zoeken naar, herkennen en interpreteren van sporen 156
De analyse van gevonden sporen 158
Een voorbeeld uit de praktijk 160
Empirisch onderzoek naar verwachtingseffecten bij verschillende deskundigheidsgebieden 161
Onderzoek op activiteitniveau 164
Het minimaliseren van verwachtingseffecten in het forensisch-technisch onderzoek 166
Oplossingsrichtingen voor het plaats delict onderzoek 168
Aanbevolen literatuur 171

9. Daderprofielen in de Opsporing 173
Jasper J. van der Kemp en Peter J. van Koppen
Succesverhalen 173
De basis van gedragsanalyses 175
Eisen aan daderprofielen 176
De basis van daderprofielen: een delictscenario 178
Investigative psychology van David Canter 180
Van reisgedrag naar geografische analyses 182
Twee stappen van geografisch profileren 186
Rekenen aan delicten 188
Rekenmethodes van geografische daderprofilering 189
De bijdrage van geografische analyses aan opsporingsonderzoeken 195
Afwijkende daders geografisch profileren 196
Conclusie 199
Aanbevolen literatuur 199

10. Alibi’s 201
Ricardo Nieuwkamp en Lore Mergaerts
1600 km verderop 201
Je herinneren waar je was 203
Ondersteunend bewijs voor het alibi 205
Getuigenbewijs 206
Tastbaar bewijs 207
Kennisbewijs 209
Geloofwaardigheid van alibi’s 210
Bedenkingen en richtlijnen voor toekomstig onderzoek 215
Aanbevolen literatuur 216
11. Echte en valse aangiftes van verkrachting 217
André W.E.A. De Zutter
Seks is meer dan toestemming alleen 217
Echte en valse aangiftes van verkrachting 218
Het herkennen van echte en valse aangiftes door zedenrechercheurs 220
De prevalentie van valse aangiftes van verkrachting 221
Motieven voor een valse aangifte van verkrachting 222
De theorie van de gefabriceerde verkrachting 224
De validiteit van de theorie van de gefabriceerde verkrachting 226
Een beslissingsmatrix en een voorspellingsvergelijking 228
De validiteit van de beslissingsmatrix en voorspellingsvergelijking in een veldstudie 231
Te veel uitval is een structureel probleem bij aangiftes van verkrachting 232
Seks is ingewikkeld, context is belangrijk en uitval is het probleem 235
Aanbevolen literatuur 236

D. GETUIGEN
12. Het geheugen van getuigen 239
Henry Otgaar, Gezinus Wolters, Fenna Poletiek en Marko Jelicic
De structuur van het geheugen 240
Vergeten 244
Fouten door suggestie 247
Effecten van schema’s 250
Effecten van sociale beïnvloeding 252
Tot slot 254
Aanbevolen literatuur 255

13. Hervonden herinneringen 257
Eric Rassin
Het primaire scenario 258
Variaties op het thema verdringing 260
Psychotherapie versus rechtspsychologie 263
Het alternatieve scenario 265
Conclusie 268
Aanbevolen literatuur 269

14. Het geheugen van kwetsbare getuigen 271
Henry Otgaar en Marko Jelicic
Het geheugen van jonge kinderen 272
De ontwikkeling van pseudoherinneringen in kinderen 273
Het geheugen van andere kwetsbare getuigen 281
Conclusie 285
Aanbevolen literatuur 286

15. Slachtofferverklaringen in juridische procedures 287
Maarten Kunst
Inleiding 287
Categorieën en typen slachtofferverklaringen 289
Slachtofferverklaringen en juridische beslissingen 290
Traumatisering 296
Tot slot 301
Aanbevolen literatuur 302

16. Het verhoren van een getuige 303
Robert Horselenberg en Annelies Vredeveldt
Het geheugen van de getuige 304
Soorten vragen 306
Voorkennis van de verhoorder 307
Verhoren in de praktijk 307
Conclusie 316
Aanbevolen literatuur 317

17. Het verhoren van een kind 319
Robert Horselenberg, Annelies Vredeveldt, Jannie van der Sleen & Brenda Erens
Onthulling of vermoedens 320
Goede en slechte vragen 323
Verhoorprotocollen 325
Hulpmiddelen tijdens het verhoor 332
Scenario’s toetsen in het verhoor 335
Tot slot 335
Aanbevolen literatuur 336

18. Suggestie tijdens het verhoor 337
Eric Rassin
Suggestieve verhoorinterventies 338
Psychologische processen die een rol spelen bij suggestie 341
Wetenschappelijk onderzoek naar het funeste effect van suggestie 343
Remedies en voorzorgsmaatregelen 346
Conclusie 350
Aanbevolen literatuur 350

19. Het interculturele verhoor 351
Tanja van Veldhuizen, Gabi de Bruïne en Annelies Vredeveldt
Interculturele communicatie in verhoorsituaties 351
Een definitie van cultuur 353
Culturele dimensies 353
Culturele verschillen in waarnemen en onthouden 354
Culturele verschillen in verklaren 357
Relevantie voor de verhoor- en beslispraktijk 361
Conclusie 366
Aanbevolen literatuur 367

E. IDENTIFICATIE
20. Fundamenten van herkennen 371
Annelies Vredeveldt, Robert Horselenberg en Peter J. van Koppen
Getuigen, goed en slecht 372
Onbekenden herkennen 375
Omstandigheden van de herkenning 378
Invloeden op de waarneming 380
Retentie 385
De verkeerde herkennen 386
Tot slot 390
Aanbevolen literatuur 391

21. Herkenningsprocedures 393
Robert Horselenberg, Peter J. van Koppen en Annelies Vredeveldt
Eén centrale regel 393
Regels in het kort 394
Uitkomsten van een herkenningsprocedure 396
Soorten confrontaties 396
Vormen van de Oslo-confrontatie 399
Het signalement van de dader 402
Het aantal figuranten 403
De selectie van figuranten 405
Het uitvoeren van een herkenningsprocedure 409
Het resultaat van de confrontatie 412
Herkennen van stemmen en voorwerpen 415
Confrontaties met kinderen 416
Confrontaties in het Nederlandse recht 416
Confrontaties in de Nederlandse praktijk 420
Tot slot 423
Aanbevolen literatuur 423

22. De rol van compo’s in het opsporingsonderzoek 425
Annelies Vredeveldt en Peter J. van Koppen
Het imperfecte herinneringsbeeld 426
Methoden om compo’s te maken 427
De kwaliteit van compo’s 430
Interactie tussen getuige en compo-maker 432
De Nederlandse praktijk 434
Afwijkende werkwijzen 435
Invloed op identificaties aan de hand van compo’s 437
Het afhankelijkheidsprobleem 439
De toekomst van compo’s 440
Aanbevolen literatuur 442

F. DE VERDACHTE
23. Universele problemen met leugendetectie 445
Ewout H. Meijer, Bruno Verschuere & Aldert Vrij
Theoretische onderbouwing 445
De vragen maken het verschil 446
Less is more (behalve bij het aantal proefpersonen) 447
Beperkingen van leugenonderzoek 448
De leugen als speld in de hooiberg 450
Tot slot 451
Aanbevolen literatuur 451

24. Leugendetectie met de polygraaf 453
Ewout H. Meijer en Bruno Verschuere
Belgische successen 453
Korte geschiedenis 453
De controlevragen-techniek (CVT) 455
Omstreden 457
Zedendelinquenten en sollicitanten 461
Pseudowetenschap 462
Geheugendetectie 463
De toekomst 466
Tegenmaatregelen 467
Tot slot 468
Aanbevolen literatuur 469

25. Leugendetectie door te letten op non-verbaal gedrag 471
Aldert Vrij en Frans Willem Winkel
Waarom is non-verbale leugendetectie populair? 471
Theoretische uitgangspunten over de relatie tussen non-verbaal gedrag en liegen 474
Aanwijzingen van liegen: empirische resultaten 477
Waarom is er zo’n zwak verband tussen liegen en non-verbaal gedrag 481
De toekomst van non-verbale leugendetectie 485
Conclusie 488
Aanbevolen literatuur 488

26. Verbale leugendetectie 489
Glynis Bogaard, Bruno Verschuere, Ewout H. Meijer en Aldert Vrij
Verbale kenmerken van liegen 490
Criteria-Based Content Analysis (CBCA) 491
Scientific Content Analysis (SCAN) 495
Reality Monitoring 498
Uitdagingen in verbale leugendetectie 499
Innovaties in verbale leugendetectie 500
Conclusies en aanbevelingen 502
Aanbevolen literatuur 503

27. Het verband tussen consistentie en deceptie 505
Annelies Vredeveldt en Sophie van der Zee
Intraverklaringconsistentie 508
Interverklaringconsistentie 512
Interpersoonlijke consistentie 516
Verklaring-bewijsconsistentie 520
Conclusie 525
Aanbevolen literatuur 528

28. Het verhoor van verdachten 2.0 529
Koen Geijsen en Robert Horselenberg
Inleiding 529
Wat is een verhoor? 530
Verschillende verhoor- en interviewmethoden 531
REID-techniek 531
Scharff-techniek 532
NICHD-protocol 533
ORBIT 533
Investigative interviewing 535
De Méndez Principes 538
Nederlandse verhoormethoden 539
Ontwikkeling van verhoormethoden 540
Druk opbouwen 542
Neurolinguïstisch programmeren (NLP) 546
Het betrappen van leugenaars 547
Problemen met Nederlandse verhoormethoden in de praktijk 547
Een ‘combinatiepakket’ 548
De toekomst: het verhoor 2.0 550
Voordelen van het verhoor 2.0 551
Voorwaarden voor transitie naar het verhoor 2.0 551
Tot slot 553
Aanbevolen literatuur 554

29. Het proces-verbaal van verdachtenverhoor 555
Marijke Malsch en Robin Kranendonk
De wettelijke regeling van het proces-verbaal 556
Regels over het opnemen van verhoren 557
Stijlen in het opmaken van proces-verbaal 558
Onderzoek naar processen-verbaal 559
Percepties en ervaringen verbalisanten met het opmaken van een PV 561
Verschillende wijzen om van een verhoor kennis te nemen: kijken, luisteren of lezen 562
Opzettelijk of per ongeluk foutief proces-verbaal opmaken? 566
Verdachten met een licht verstandelijke beperking (LVB) 567
Conclusies 569
Aanbevolen literatuur 570
30. Kwetsbare verdachten 571
Lore Mergaerts en Miet Vanderhallen
Inleiding 571
Wat is kwetsbaarheid? 571
Situationele risicofactoren 573
Individuele risicofactoren 575
Minderjarige verdachten 580
Maatregelen en waarborgen 586
Tot slot 590
Aanbevolen literatuur 590

31. Valse bekentenissen 591
Robert Horselenberg en Linda M. Geven
Het politieverhoor 592
Informatieverzamelend of beschuldigend verhoren 592
Soorten valse bekentenissen 594
Experimenteel onderzoek 596
De risicofactoren 598
Na de bekentenis 609
Het herkennen van valse bekentenissen 611
Tot slot 612
Aanbevolen literatuur 613

G. BESLISSINGEN
32. Schuld toedelen 617
Janne van Doorn en Peter J. van Koppen
Attributies 617
Attributiefouten 619
De rol van emoties en overtuigingen in attributies van schuld 623
Tot besluit 628
Aanbevolen literatuur 628
33. Straffende rechters en psychologische denkeigenaardigheden 629
Sigrid G.C. van Wingerden en Jan W. de Keijser
Historisch perspectief 629
De beslisruimte van de rechter 631
Sturing vanuit straftheorieën? 635
De rol van strafdoelen bij de straftoemeting 641
Welke kenmerken beïnvloeden de straftoemetingsbeslissing van de rechter? 644
De persoon van de dader 645
De persoon van het slachtoffer 649
De persoon van de rechter 649
Overige psychologische valkuilen 651
Conclusie 656
Aanbevolen literatuur 657

34. De rol van gedragsdeskundige rapportages bij beslissen over bewijs en straf 659
Roosmarijn van Es
Achtergrond 659
Onderzoek pro Justitia 661
Bewijsbeslissing 664
Toerekenbaarheid en sancties 669
Straftoemetingsbeslissing 673
Afsluiting 676
Aanbevolen literatuur 677

35. Rechterlijke dwalingen 679
Peter J. van Koppen
Nederlandse rechterlijke dwalingen 680
Wat zijn rechterlijke dwalingen? 681
De kans op rechterlijke dwalingen 685
De structuur van bewijs 686
Hoe vaak komen rechterlijke dwalingen voor? 690
De oorzaken van rechterlijke dwalingen 692
De causaliteit van oorzaken van rechterlijke dwalingen 696
Nederland en de Verenigde Staten 698
Hoe rechterlijke dwalingen te voorkomen 699
Conclusie 705
Aanbevolen literatuur 705

Appendix
Zware zaken in Nederland waarvan wordt beweerd dat het rechterlijke dwalingen zijn 706
Over de auteurs 715
Literatuur 725
Trefwoordenregister 861