Wie heeft het allemaal druk? De vraag van de debatleider wordt met gegniffel beantwoord; wie heeft het tegenwoordig niet druk? Veruit het merendeel van het publiek in De Balie in Amsterdam, van zakenvrouw Annemarie van Gaal tot auteur Rutger Bregman, steekt een hand in de lucht. Wat de consequentie is van dit bevestigende antwoord blijkt later die avond als Eldar Shafir, hoogleraar psychologie aan Princeton, het publiek resultaten toont uit onderzoeken naar mensen met een chronisch tijdgebrek.
Het punt van Shafir is namelijk dat als we Schaarste ervaren, of dit nu een gebrek aan tijd, sociale contacten, eten of geld is, dit denkkracht kost. Zo zag hij in zijn experimenten dat mensen op een dieet al afgeleid raken als ze in een puzzel de woorden ‘donut’ of ‘cake’ zien. ‘Schaarste kaapt automatisch ons denken, onbewust en bewust. Wanneer we tijdsgebrek ervaren besteden we bijvoorbeeld veel tijd aan het inplannen van ons werk. Als ik vanavond naar de film ga, wanneer zal ik dan het werk doen dat blijft liggen?’
Aangezien we een groot deel van de ruimte in ons hoofd – Shafir noemt dit ‘bandbreedte’ – besteden aan schaarste, houden we minder denkkracht over voor andere dingen. In uiteenlopende experimenten toonden de auteurs aan dat iemands intelligentie drastisch daalt als hij bijvoorbeeld geldzorgen heeft. ‘Als iemand schaarste ervaart daalt zijn IQ met 14 punten. Dat is het verschil tussen de categorieën ‘gemiddeld IQ’ en ‘randje achterlijk’, of tussen ‘gemiddeld’ en ‘randje briljant’.’
De ironie van schaarste is, zo betoogt de professor, dat je ermee te maken krijgt op het moment dat je er geen ruimte voor hebt in je hoofd. Iemand die weinig tijd heeft, heeft bijvoorbeeld weinig bandbreedte over om een goede beslissing te nemen die hem tijd oplevert. De professor illustreert de schaarste-val met resultaten uit zijn favoriete experiment. Studenten op de universiteit van de professor (Princeton) speelden een versie van het spel Vijf Tegen Vijf, waarbij sommige studenten veel tijd kregen om de vragen te beantwoorden en anderen weinig. Toen de spelers tijd mochten lenen uit latere rondes tegen hoge rente, leenden de tijd-arme spelers op zo’n kortzichtige, roekeloze manier – ze betaalden leningen af met nieuwe leningen van tijd – dat ze aan het eind te weinig tijd over hadden. Als gevolg kelderden hun scores.
Shafir lacht: ‘Het is precies wat arme mensen altijd voor hun voeten krijgen geworpen. Hoe kun je zo dom, kortzichtig en impulsief zijn dat je een lening neemt waarvoor je later het dubbele moet betalen? Maar als je hoogopgeleide, financieel welgestelde studenten arm maakt, qua tijd dan, doen ze precies hetzelfde! Het is vaak schaarste dat ervoor zorgt dat iemand in een tunnelvisie terecht komt en niet aan lange termijn gevolgen denkt.’
Beroemde Amerikanen hebben de theorie van Shafir en medeauteur Sendhil Mullainathan, professor economie aan Harvard University, omarmd. President Barack Obama vroeg Shafir om advies en Daniel Kahneman (Nobelprijswinnaar in economie en auteur van Ons feilbare denken) noemde het boek Schaarste ‘de mooiste combinatie van hart en hoofd die ik heb gezien in ons veld’. Wat de populariteit wellicht ook stuwt is dat de theorie van schaarste een ander geluid is in een tijd waarin oplossingen voor druk-druk-druk vooral bij de persoon zelf worden gezocht. Zo komt het ene na het andere meditatieboek uit dat mensen leert in het moment te leven en zo afleidingen uit te schakelen.
In de lobby van zijn hotel vertelt Shafir: ‘Ik denk niet dat yoga of meditatie een oplossing is voor een gebrek aan tijd. Het is een goede ontspanningsoefening misschien, maar zodra je klaar bent met yoga of meditatie is je leven nog even druk als ervoor. Sterker nog, je leven is misschien wel drukker omdat je een uur hebt verloren.’
Een gebrek aan tijd kan je concentratie ook helpen, zullen deadline junkies zeggen. Wanneer slaat concentratie om in een tunnelvisie?
Het is heel lastig om die balans te vinden en voor een organisatie is het moeilijk om te achterhalen wanneer je belangrijke dingen laat liggen. Het kan helpen om op gezette tijden de vraag te stellen: wanneer hebben voor het laatst onze strategie tegen het licht gehouden? Wanneer heeft iemand van buiten ons geëvalueerd? Wanneer was ons laatste feestje? Het zijn allemaal dingen die belangrijk zijn, maar die ondersneeuwen in meer urgente taken. Voor individuen is het vaak makkelijker te zien wanneer je tunnelt. Als je kamer een bende is en je bureau een rotzooi, dan weet je dat je in een tunnel zit.
Hoe kan een bedrijf schaarste tegengaan?
Je moet speling inbouwen. In het boek geven we een voorbeeld van een ziekenhuis dat constant een tekort aan operatieruimtes had; het personeel kreeg de wachtlijst aan operaties niet weggewerkt. Om een einde te maken aan dit chronische gebrek aan ruimte, raadde een expert ze aan een operatieruimte leeg te laten voor noodgevallen. Het lijkt inefficiënt om een operatiekamer voor een groot gedeelte van de tijd ongebruikt te laten, maar het zorgde ervoor dat er altijd plek was voor noodgevallen. De minder urgente operaties konden doorgaan in de andere ruimtes, waardoor de wachtlijst verdween. Hetzelfde geldt voor je agenda, die moet je niet helemaal volbouwen. Je hebt speling nodig om dingen te kunnen doen die je niet voorzien had of die je belangrijk vindt. Ik boek bijvoorbeeld meetings met mezelf in. Als dan iemand vraagt of hij me om elf uur in de ochtend kan spreken, kan ik hem vertellen: ‘Sorry, ik heb dan een meeting.’ Het gaat hem dan verder niet aan dat die bijeenkomst met mezelf is.
Veel van wat u vertelt lijkt erg op stress. Wat is het verschil tussen schaarste en stress?
Stress is een onderdeel van schaarste. Je hoeft niet gestrest te zijn om bandbreedte te verliezen of de nadelige effecten van schaarste te ervaren. Het nadenken over hoe je schaarste in je budget kunt oplossen hoeft niet per se stressvol te zijn, net als mensen die op een dieet zijn niet continu gestrest zijn. Maar het gebrek aan eten kost ze wel bandbreedte in hun hoofd.
