‘Leiderschap is een proces tussen leiders en volgers’

Draait leiderschap om het beïnvloeden van gedrag?
Ik zou aan deze definitie toevoegen dat leiderschap draait ‘om het in positieve zin beïnvloeden van gedrag met een bepaald doel’. Maar ook met deze toevoeging definieer je leiderschap nog te breed. Leiderschap is een proces tussen leiders en volgers. Neem een bewaker in een gevangenis die daar rust en veiligheid wenst. Hij probeert daartoe bewust het gedrag van de gevangenen te beïnvloeden en heeft daartoe de middelen. Toch zien we een bewaker in zijn werksituatie niet als een leider, want zijn volgers hebben geen andere keuze dan zijn aanwijzingen op te volgen. Bij echte leiders als president Kennedy of Nelson Mandela zag je dat mensen hen uit vrije wil volgden. Dus als de volger wil volgen, is er sprake van leiderschap.

Welke kwaliteiten of eigenschappen hebben goede leiders?
In mijn boek noem ik Cyrill Richard ‘Rick’ Rescorla, een vijfvoudig gedecoreerd Vietnamveteraan, als voorbeeld van een indrukwekkend leider. Hij werkt op 11 september 2001 als veiligheidsfunctionaris voor Morgan Stanley in de zuidelijke toren van het World Trade Center in New York. Nadat het eerste vliegtuig zich in de noordelijke toren heeft geboord, wordt men geïnstrueerd om op de getroffen locatie te blijven. Maar Rescorla, bekend met de vluchtroutes van het gebouw, besluit tot evacuatie. Op twee personen na brengt hij alle 2.786 medewerkers uit de zuidelijke toren naar buiten. Als Rescorla nog één keer naar boven gaat om enkele achterblijvers te redden, stort de toren in en komt hij om. We zien bij hem eigenschappen die passen bij een leider: fysieke kracht en uithoudingvermogen, kennis, moed, overtuigingskracht, overwicht en onbaatzuchtigheid.

Wanneer gaat het mis met leiders?
Als leiders narcistische trekken krijgen en begrippen als bescheiden en integriteit zijn vergeten. Vanuit hun egocentrisme doen ze aan zelfverrijking, intimideren ze tegenstanders en andersdenkenden en menen boven de wet te staan. Dit gebrek aan integriteit kan hun persoonlijke ondergang betekenen. De bedrijven, partijen of instellingen waar ze leiding aan geven, kunnen hierin worden meegetrokken. Een schaduwkant van de leiders zie je in hun hebzucht: de top 100 ceo’s van de wereld zag in 2016 hun gezamenlijk salaris stijgen met 1,2 miljard dollar. Ze leven in een soort bubbel waar ze vaak onvoldoende tegenspraak krijgen, ver van de corrigerende werkelijkheid. Dat werkt zelfoverschatting en narcisme in de hand.

Over welke morele competenties dient een leider te beschikken om moreel leiderschap te laten zien?
De onderzoeker Fred Kiel komt tot vier universele morele principes: integriteit, verantwoordelijkheid, vergevingsgezindheid en compassie. Deze vier principes bepalen de mate waarin iemand moreel leiderschap kan tonen. Integriteit associëren we in onze cultuur met het spreken van de waarheid, het nakomen van beloftes en het handelen volgens je waarden en overtuigingen. Een leider die verantwoordelijkheid neemt, legt uit wat hij of zij heeft gedaan en waarom. Een vergevingsgezinde leider accepteert fouten van zichzelf en deelt die met anderen. Hij of zij bevordert een organisatiecultuur waarin men wil leren van fouten. Een leider met compassie heeft oog voor de behoeften van medewerkers, probeert te achterhalen wat ze belangrijk vinden in hun werk en biedt zo nodig ondersteuning.

U benoemt in uw boek ook het fenomeen van ‘de volgende leider’. Kunt u dat toelichten?
Claudia de Breij constateerde in haar oudejaarsconference van 2016 dat zogenaamd boze politici de boosheid van de burger vertolken met als doel stemmen te winnen. Ze concludeerde dat ze bij politieke verkiezingen dus niet haar leiders koos, maar haar volgers. Kijk je beter naar volgers, dan zie je dat ze geneigd zijn een leider te kiezen in wie ze zich herkennen en die iets doet wat in hun belang is. De volgers willen een leider die kan verwoorden wie ze zijn en waar ze voor staan. Alexander Haslam, hoogleraar in de sociale en organisatiepsychologie, ziet dit als kenmerken van effectieve leiders; de leider is een van ons, doet het voor ons, vormt onze betekenis en maakt dat we ertoe doen. Populaire leiders als Geert Wilders, Donald Trump en Boris Johnson leggen een grote nadruk op hun eigen identiteit en die van ‘het volk’. Ze zeggen op te komen voor de ‘gewone man’ en benoemen waarden en tradities die bij de ‘volkse’ cultuur horen.

Hebben we eigenlijk wel leiders nodig?
Een actuele vraag, want steeds meer organisaties bestaan uit afzonderlijke netwerken van professionals of ketens van producenten, leveranciers en afnemers. Ze opereren zonder formele leiders, maar leunen wel op inspirerende en innovatieve mensen. Misschien zijn dat wel de nieuwe leiders. Daarnaast is er ontevredenheid over de stijging van het aantal leidinggevenden of managers. Hun toename leidt vaak tot een verdere bureaucratisering van de organisatie. Onvrede over de eigen leidinggevende is vaak onvrede over te veel regels en controle. Toch kunnen we niet zonder leiderschap als er sprake is van een gedeeld belang of een gezamenlijk doel. Je hebt dan een leider nodig die inspireert, die de samenwerking ondersteunt en het team helpt beter te presteren.